مرکز فناوری اطلاعات حوزههای علمیه خواهران از ابتدا سامانه‌های مختلفی را در راستای خدمت به ذینفعان مختلف اعم از طلاب، اساتید، کادر واحدهای حوزوی و عموم مردم و همچنین بهینه سازی و مکانیزه سازی فرایندهای مختلف تولید کرده است. این سامانه‌ها در دوره‌های مختلف تکمیل شده و توسعه یافته‌اند. برخی از سامانه‌هایی که در سال‌های اخیر تولید شده و گسترش یافته‌اند به رصد تحولات داخلی و اجتماعی در بستر فضای مجازی می‌پردازند.
به منظور آشنایی با جدیدترین فعالیت‌ها در زمینه تولید و گسترش سامانه‌های حوزههای علمیه خواهران گفت‌وگویی با آقای مهندس محسن شاکر، مدیرکل ایجاد و گسترش سامانه‌های حوزههای علمیه خواهران انجام داده‌ایم که حاصل آن از نگاه خوانندگان می‌گذرد.
آقای شاکر در این گفت‌وگو جدیدترین برنامه‌های اداره‌کل ایجاد و گسترش سامانه‌های حوزههای علمیه خواهران را تشریح کرد.
- لطفا در ابتدا در مورد نیازهایی که برای ایجاد و توسعه سامانه‌های حوزههای علمیه خواهران وجود داشته و آغاز فعالیت‌هایی که در این زمینه صورت گرفته توضیح بفرمایید.
ایجاد شبکه سراسری حوزههای علمیه خواهران به عنوان بستر اجرای برنامه‌ها
* مرکز فناوری اطلاعات از ابتدای فعالیت خود، نخستین کاری که با جدیت آغاز کرد، ایجاد و توسعه شبکه اختصاصی و امن در بین مدارس علمیه، مدیریت‌های استانی و مدیریت‌های منطقه‌ای بود. مرکز مدیریت فعالیت‌های خیلی جدی شروع کرد تا بتواند با استفاده از امکاناتی که در کشور وجود دارد یک شبکه اختصاصی امن و پرسرعت را به وجود آورد.
مکانیزه کردن فرایندهای آموزشی و اداری
وقتی این شبکه به وجود آمد، بستر خوبی برای توسعه سامانه‌ها و مکانیزه کردن فرایندها بود. از آنجایی که ما یک مرکز آموزشی هستیم، اولین فرایندهایی که مکانیزه شد طبیعتا فرایندهای آموزشی و مرتبط با آن بود، از جمله سامانه‌های پذیرش، اساتید، طلاب ایجاد شد و توسعه پیدا کرد، سامانه‌های اداری از جمله اتوماسیون مکاتبات، سامانه‌های مالی هم به همین طریق.
بعد از آن سامانه‌های پژوهشی با مکانیزه کردن امور پایان‌نامه، فراخوان‌های پژوهشی و ... و سامانه‌های فرهنگی و سایر سامانه‌ها تولید شده و می‌شوند.
از جمله سامانه‌های شاخص «کوثرنت» به عنوان یک شبکه اجتماعی بومی برای طلاب، اساتید و پرسنل، سامانه «کوثربلاگ» به عنوان یک سامانه‌ی اختصاصی وبلاگ‌دهی با امکانات رقابتی با سایر سامانه‌های وبلاگی است.
- در سال‌های اخیر با توجه به شیوع بیماری کرونا، شرایط خاصی در نظام‌های آموزشی حاکم شد که ضرورت ورود جدی‌تر به آموزش‌های غیرحضوری را نمایان می‌کرد. برای رفع این نیاز چه اقداماتی انجام شد؟
تولید سامانه‌های جدید بر اساس اقتضائات ایام همه‌گیری کرونا
* با شیوع بیماری کرونا غیرحضوری شدن قسمت مهمی از فعالیت‌های آموزشی و اداری ضروری بود و نیاز بود که از ظرفیت‌های فناوری به صورت جدی در این بخش استفاده شود.
بر این اساس اولین سامانه‌ای که در این حوزه تولید شد، سامانه مدرس بود. مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران از سالیان پیش از پیشروان آموزش‌های غیرحضوری در کشور بوده و در این زمینه یک مرکز شناخته شده بود، تا پیش از این هم مرکز فناوری اطلاعات به برخی موسسات و مراکزی که به آموزش مجازی نیاز داشتند سرویس می‌داد. با شروع کرونا سرویس‌های بیرونی ما هم به شدت افزایش پیدا کرد و دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی زیادی جهت خدمات‌گیری به ما مراجعه کردند از جمله دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) قزوین، دانشگاه های کاشان، دانشگاه قم و ... .
در خصوص آموزش‌های جاری در مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران بر خلاف برخی از مراکز آموزشی که سیستم آفلاین یا آموزش از طریق پیام‌رسان‌ها را مدنظر قرار دادند، معاونت آموزش به منظور افزایش کیفیت آموزشی آموزش‌های آنلاین را در نظر قرار داد، پیش‌بینی ما این بود که بتوانیم در ساعات آموزشی که معمولا صبح است در هر لحظه به صورت برخط از دوازده هزار نفر پشتیبانی کنیم، بنابراین یک پروژه‌ی بزرگ شکل در چهار بخش گرفت یک بخش زیرساخت بود که باید برای این پشتیبانی همزمان این تعداد کاربر آماده می‌شد.
برای اینکه اهمیت تامین زیرساخت پشتیبانی همزمان این تعداد کاربر را در نظر بگیرید یادآوری می‌کنم که دانشگاه تهران این زیرساخت را برای دو هزار نفر آماده کرده بود. طبیعتا در تامین زیرساختها استفاده از ظرفیت مرکز داده امین و توان فنی در این بخش اهمیت داشت.
بخش دوم این پروژه بخش توسعه نرم‌افزاری بود، می‌بایست امکاناتی برای طلبه‌ها آماده می شد که به صورت مجازی آموزش‌ها را دریافت کنند. بخش سوم آموزش تحصیل مجازی به طلاب و اساتیدی بود تخصص این کار را نداشتند و از آن استفاده نکرده بودند و بخش چهارم بخش پشتیبانی بود. این زیرپروژه‌ها شکل گرفت، آموزش‌ها داده شد، تیم پشتیبانی تشکیل شد، توسعه نرم‌افزاری هم انجام شد و فکر می‌کنم که از مهر 99 سامانه مدرس زیر بار رفت و ما به پیک ده هزار نفری رسیدیم و با ضریب نفوذ هفتاد درصد در بین کلاس‌ها و طلبه‌ها و اساتید کار پیش رفت.
اکنون که شیوع این بیماری کاهش پیدا کرده و کلاس‌ها حضوری شده است، مدارس علمیه و معاونت آموزش و مدیریت مرکز تمایل ندارند از این فضا به صورت کامل خارج شوند، بلکه با توجه به توسعه‌هایی که در رشته‌ها وجود دارد و کمبودهای اساتید در برخی شهرهای کوچک یا به منظور ارائه تسهیل تحصیل برخی بانوان از طریق سامانه مدرس، این سامانه کماکان فعال است.
یک فعالیت دیگر، اجرای برنامه‌های پخش زنده بود؛ با توجه به اینکه جلسات و همایش‌ها در آن ایام امکان برگزاری حضوری نداشت، از امکاناتی مثل پخش زنده خیلی خوب استفاده شد.
همچنین سامانه‌هایی که برای پرسنل نیاز بود تا بتوانند از منزل دورکاری انجام دهند تحت سامانه خادم در دسترس قرار گرفت.
سایر سامانه‌ها هم به همین منظور توسعه یافت، از جمله سامانه سیما که به آموزش‌های ضمن خدمت و آموزش‌های کاربردی و غیررسمی اختصاص دارد، گسترش خیلی زیادی پیداکرد و مدیریت‌های استانی، مدارس علمیه و معاونت‌ها انبوهی از دوره‌ها و جلسات را از این طریق برگزار کردند. دراین ایام، سامانه چت تصویری یا اسکایپ هم در بین کاربران گسترش پیدا کرد. این در خصوص سامانه‌هایی بود که با توجه به شیوع بیماری کرونا فراوان مورد استفاده قرار گرفت.
تولید سامانه ثبت مهارت‌های اشخاص و تشکل‌های حوزوی
در سال‌های اخیر برخی سامانه‌های دیگر هم به صورت ویژه توسعه یافته‌اند. مثلا معاونت فرهنگی و همینطور برخی دیگر از معاونت‌های مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران این دغدغه را داشتند که بتوانند سوابق فرهنگی، علمی، اجرایی و پژوهشی و همچنین علاقه‌ها و مهارت‌های افراد را جمع‌آوری کنند و از این اطلاعات در برنامه‌هایشان استفاده کنند. الان اطلاعات حدود 24 هزار نفر در این سامانه ثبت شده است.
در حال حاضر اطلاعات تخصصی در سامانه‌های تخصصی نگهداری می‌شوند، مثلا در سامانه آموزش اطلاعات آموزشی مثل انتخاب واحد و دروس ثبت می‌شوند، در سامانه‌ی پایان‌نامه اطلاعات پایان‌نامه نگهداری می‌شوند و ...، ولی این خلا وجود داشت که توانمندی‌های فرد در سایر حوزه‌ها لحاظ نشده و در جایی به صورت یک بانک اطلاعاتی تجمیع نمی‌شد تا بتواند در برنامه‌های مرکز اعم از برنامه‌های داخلی و برنامه‌های سایر ارگان‌ها از قبیل آموزش و پرورش، دفتر تبلیغات و سازمان تبلیغات مشارکت داشته باشد. از این جهت سامانه نجم شکل گرفت که بتواند سوابق اشخاص را در یک جا جمع‌آوری کند.
این شخص می‌تواند یک شخص حقیقی باشد مثل طلبه یا یک شخص حقوقی باشد مثل کانون دانش‌آموختگان یا هسته پژوهشی. امیدواریم این سامانه مبنایی باشد برای اینکه سایر سایر ذینفعان حوزوی هم بتوانند اطلاعاتشان را ثبت کنند.
تولید موتور جستجوی پاسخ به سئوالات دینی
کار دیگر موتور جستجوی دینی بود که توانست چیزی حدود صد و بیست هزار سوال و فتوا و پرسش و پاسخ دینی را به صورت خودکار تهیه و مبتنی بر هوش مصنوعی ارائه کند. پرسش و پاسخ‌های دینی در این موتور جستجو به صورت تخصصی در اختیار مخاطبان است. برخلاف سایر موتورهای جستجو، در این موتور جستجو، وقتی سئوالی مطرح می‌شود، پاسخ از مراجع مختلف دیده می‌شود، لغات تخصصی توضیح داده می‌شود و فیلم‌های مرتبط با آن ارائه می‌شود تا فردی که سوالی مطرح می‌کند، از جنبه‌های مختلف بتواند مساله را ببیند و لذا هم مورد استفاده مراجعه‌کنندگان عمومی است و هم دفاتر پاسخگویی به سئوالات دینی از این تجربه استفاده می‌کنند.
سامانه دیگری که راه‌اندازی شد، موتور جستجوی اسناد بود که اسناد، مصوبه‌ها، بخشنامه‌ها، قوانین، صورت‌جلسه‌ها را در یک فضا کنار هم می‌آورد تا کاربران به راحتی بتوانند در آن جستجو کنند و اسناد مورد نیاز را پیدا کنند.
- یکی از سامانه‌های مهمی که در سال‌های اخیر در مرکز فناوری اطلاعات تولید شده است، سامانه رصد رهنما است که به رصد فضای مجازی به ویژه در مباحث زن و خانواده می‌پردازد. لطفا در مورد این سامانه و مزیت‌های آن توضیح بفرمایید.
ارتقای سامانه داشبورد برای رصد فضای داخلی حوزه
* از ابتدای دوره مدیریت حجت‌الاسلام و المسلمین جناب آقای بهجت‌پور، موضوع رصد مورد توجه بود. ایشان تمایل داشتند که بتوانند فضای عمومی جامعه و همچنین فضای داخلی حوزههای علمیه خواهران را رصد کنند. در خصوص رصد فضای داخلی سامانه داشبورد توسعه پیدا کرد و امکانات تحلیلی‌تری به آن اضافه شد که بتواند جنبه‌های مختلف تحصیلی طلبه، وضعیت مدارس و... را رصد کند. مثلا از جمله سئوالاتی که بعضا مطرح می‌شد میزان تمایل ارتقای طلبه‌ها در سطوح بالاتر و میزان ریزش طلبه‌ها در طول تحصیل و دلایل ریزش و طول سنوات تحصیلی بود که این سامانه به آنها پاسخ می‌دهد. با کمک مرکز برنامه‌ریزی و نظارت حوزههای علمیه خواهران و همکاری مرکز فناوری اطلاعات، نمودارهای تحلیلی به داشبورد اضافه شد و حالا وضعیت طلبه‌ها به صورت جزئی‌تر رصد می‌شود.
تولید سامانه رهنما برای رصد و تحلیل شبکه‌های اجتماعی
اما برای رصد فضای عمومی ما ابزار خاصی نداشتیم، به همین دلیل با استفاده از ظرفیت مرکز داده امین ابزاری مبتنی بر هوش مصنوعی را توسعه دادیم که ابزار اختصاصی ما برای رصد فضای مجازی است. این سامانه که سامانه رصد «رهنما» است، در گام اول فضای توییتر و اینستاگرام را در موضوعاتی که مورد نظر حوزه علمیه است جمع آوری (کراول) می‌کند، طبیعتا این کار در موضوعات مربوط به مباحث زن و خانواده انجام می‌شود و به صورت تخصصی صفحات افراد، هشتگ‌ها و کلیدواژه‌های مربوط به این حوزه را کراول می‌کند.
گام دوم این پروژه تحلیل اطلاعات دریافتی است تا بتواند روابط بین افراد، کلمات و کلیدواژه‌ها را استخراج کند و نمودارهای تحلیلی را نمایش دهد و سایر ابزارهایی که یک تحلیل‌گر و یک رصدگر نیاز دارد در اختیار بگذارد.
وجه تمایز این سامانه علاوه بر اینکه در امکانات پا به پای سامانه‌های رصدی کشوری دیگر پیش می‌رود این است که به صورت تخصصی در حوزه زن و خانواده کار می‌کند. سایر موتورهای رصدی در کشور وجود دارند که معمولا مباحث عمومی، مباحث سیاسی، مباحث امنیتی یا خبری را دنبال می‌کنند. این باعث شده است که در فضای کشوری در شورای عالی انقلاب فرهنگی یا امثال این جایگاه‌ها، سامانه رهنما را به عنوان یک مجموعه تخصصی زن و خانواده بشناسند.
با توجه به رصد هوشمند این سامانه، شروع به تولید بولتن‌های تخصصی در حوزه حجاب، فمینیسم، خانواده، جمعیت، کودکان، اشتغال زنان و ... کردیم. در مجموع تا کنون 14 بولتن و تعداد اینفوگرافیک در موضوعات مرتبط تولید شده است که برای اغلب مجموعه‌های پژوهشی و فرهنگی دینی هم ارسال شده است.
- لطفا در مورد جدیدترین طرح‌ها و سامانه‌هایی که در دستور کار اداره‌کل ایجاد و گسترش سامانه‌ها قرار دارد و احیانا تاکنون به بهره‌برداری نرسیده است نیز توضیح بفرمایید.
تولید نسخه جدید سامانه مالی مدارس علمیه
* یکی از طرح‌هایی که الان در دستور کار داریم، به‌روز رسانی و ایجاد نسخه جدید از سامانه مالی مدارس است. با توجه به تمایل مدیریت حوزههای علمیه خواهران برای استقلال مدارس علمیه و به منظور نظارت عملکردی بر مصرف بهینه بودجه این کار را انجام می‌دهیم.
سامانه مالی حوزههای علمیه خواهران از ابتدایی‌ترین سامانه‌هایی است برای مکانیزه‌سازی امور مالی در حوزههای علمیه خواهران اجرا شد یعنی عمر بیش از 13-14 سال دارد. طبیعتا این سامانه به ارتقا و ایجاد امکانات جدید و با تکنولوژی‌های جدید نیاز داشت. از سوی دیگر هم نیازهای مرکز مدیریت برای دریافت گزارشات و نظارت‌ها وجود داشت. بنابراین چندماهی است پروژه‌ای به عنوان نسخه جدید سامانه مالی مدارس علمیه آغاز شده است که به صورت ابری با به‌روزترین تکنولوژی‌ها و امکانات کار خواهد کرد. این سامانه نیاز به نصب بر روی سیستم نخواهد داشت و از هر سیستمی در هر جایی به صورت امن می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد.
نظارت فناورانه بر پیشرفت برنامه های کوتاه مدت و میان مدت
سامانه‌ی بعدی که در حال راه اندازی است، سامانه‌ی مدیریت برنامه و ارزیابی «مبنا» است که برای مرکز برنامه‌ریزی و نظارت برای مکانیزه کردن روند پیشنهاد تا تصویب برنامه‌ها و گزارش‌دهی پیشرفت برنامه‌ها استفاده می شود. این سامانه با بقیه سامانه‌ها در ارتباط است و اطلاعات سایر سامانه‌ها را دریافت می‌کند. امیدوارم این سامانه تا پایان سال رونمایی شود.
معاونت پژوهش حوزههای علمیه خواهران هم به دنبال سامانه نشریات بوده است. ما در حال تهیه این سامانه هم هستیم که نشریات و مقالات تخصصی دارای درجه علمی حوزه را ساماندهی می‌کند.
سامانه دیگری که در حال کار بر روی آن هستیم سامانه مشاوره آنلاین است. با توجه به اینکه اقبال مردم به استفاده از سرویس‌های آنلاین بیشتر شده و سرویس‌های مشاوره آنلاین در کشور توسعه پیدا کرده‌اند، ما هم سعی کردیم سامانه مشاوره آنلاین و مشاوره تلفنی را راه‌اندازی کنیم و توسعه دهیم تا مشاوران حوزههای علمیه خواهران بتوانند به مردم خدمت‌رسانی کنند. خدمت‌گیرندگان این سامانه می‌توانند مشاور خود را انتخاب کنند و به صورت آنلاین با او گفتگو کنند یا سامانه به صورت تلفنی با هر دو نفر (خدمات‌گیرنده و مشاور) تماس می‌گیرد و تلفنی با هم صحبت می‌کنند. این سامانه هم اکنون آماده بهره‌برداری است. ما همین سامانه را در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم قرار داده‌ایم و اکنون با نام سامانه «زی‌نو» در اختیار این وزارتخانه قرار دارد.
- مرکز فناوری اطلاعات حوزههای خواهران از ابتدا راه پویایی را در مورد فناوری اطلاعات طی کرده و از مراکز پیشرو در این عرصه بوده است. مهمترین چالش‌های پیش روی این مرکز در راهی که تا کنون طی کرده در توسعه و بهره‌برداری از سامانه‌ها چه بوده است؟
ضرورت ارتقای مهارت‌های فناوری اطلاعات کاربران حوزوی
* یکی از مباحث مهم در مورد سامانه‌ها و فناوری اطلاعات، مبحث مهارت ارتباط و استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات است. یکی از چالش‌های ما مهارت طلبه‌ها و اساتید برای استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات است. البته اکنون این مهارت بسیار رشد کرده است، ولی فاصله بین ابزارها و امکانات از یک سو و مهارت مخاطب از سوی دیگر باعث شده است که از این ظرفیت‌ها به صورت کامل استفاده نشود.
البته ما برنامه‌هایی در این زمینه داریم ولی نیاز است که به صورت خیلی جدی‌تر این مهارت‌ها در امور مربوط به طلاب، دروس و... به صورت دوره‌های اجباری، بدو خدمت، پیش‌زمینه و... لحاظ شود.
بحث بعدی مهارت‌های تخصصی است. بخش مهارت‌های عمومی استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات و بخش بعدی مهارت‌های تخصصی است. به عنوان مثال مدیران ما در تصمیم‌گیری‌ها و در برنامه‌هایشان نیاز دارند که از اطلاعات سیستم‌ها بهره‌برداری کنند و مبتنی بر اطلاعات تصمیمات را اتخاذ کنند. بنابراین نیاز است که فرهنگ تصمیم‌گیری مبتنی بر آمار و اطلاعات ارتقا پیدا کند. اینجا هم مباحث آماری مطرح است تا مدیران در تصمیم گیری‌ها از آنها استفاده کنند.
ضرورت توجه به توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات
بحث دیگر، توسعه زیرساختها است. وقتی که یکباره بیماری کرونا پیش می‌آید یا اقبال به استفاده از سرویس‌های آنلاین افزایش می‌یابد، طبیعتا باید زیرساخت آن آماده بشود. وقتی که در مورد زیرساخت فضای فیزیکی صحبت می‌کنیم نیاز به تجهیزات بدیهی به نظر می‌رسد و در برنامه‌ریزی‌ها لحاظ می‌شود، اما اگر همان کار در سطح گسترده‌تر در کشور به زیرساخت‌های فناوری اطلاعات نیاز داشته باشد، با معضل بودجه مواجه می‌شود، در صورتی که سرمایه‌گذاری در فناوری اطلاعات، صرفه‌جویی‌های خیلی سنگینی در هزینه احداث مکان‌های فیزیکی، رفت و آمدها، زمان و... به همراه دارد، اما معمولا این اتفاق نمی‌افتد.
یک مساله هم امکانات عمومی کشور است. از زمانی که شبکه کشوری حوزههای علمیه خواهران در حال شکل‌گیری بود تا همین الان، چالش‌هایی در زیرساخت‌های کشور وجود داشته است که نیاز است برطرف شوند تا از سامانه‌هایی که در اختیار استان‌ها قرار می‌گیرد، به صورت مناسب بهره‌برداری شود. این دیگر در اختیار ما نیست. البته این مساله در سال‌های اخیر خیلی بهتر شده است، اما در دهه هشتاد خیلی مشکل داشتیم یعنی شهرهایی بود که ما همزمان با بانک‌ها یا جلوتر از بانک‌ها می‌خواستیم شبکه‌مان را راه‌اندازی کنیم. بدیهی است با زیرساختی که در کشور بود به مشکل مواجه بودیم، ولی الان اوضاع بهتر شده است و انشاالله با گسترش شبکه ملی اطلاعات این زیرساخت هم زیرساخت پایدارتر و مطلوب‌تری بشود تا سرویس‌های بهتری را در اختیار طلبه‌ها و عموم جامعه قرار دهیم.
ـ با تشکر از شما بابت فرصتی که در اختیار قرار دادید.
